Eftir valdaránið í Grikklandi árið 1967 settist herstjórn við stjórnvölinn sem varð alræmd fyrir að beita stjórnarandstæðinga pyntingum á sjö ára valdatíma sínum. Valdaránið var harðlega gagnrýnt víða í Vestur-Evrópu og vakti upp sögulegar minningar um hægri einræðisstjórnir og stjórnarhætti fasista. Slík viðbrögð voru sérstaklega áberandi í Skandinavíu þar sem skipulagðar pólitískar aðgerðir til að koma aftur á lýðræði í Grikklandi náðu lengst. Þessi ritgerð fjallar um starf þverþjóðlegrar norrænnar félagshreyfingar sem barðist gegn herforingjastjórninni í Grikklandi. Greind er sú pólitíska barátta sem hún háði og fjallað um þær aðgerðir sem hún stóð fyrir. Megináherslan er lögð á andfasíska þætti í starfsemi hreyfingarinnar, sem hafði mun víðtækari áhrif en ráða má af fyrri rannsóknum á pólitískri andstöðu gegn herforingjastjórninni.
Á öllum Norðurlöndunum voru stofnaðar nefndir til að berjast fyrir endurheimt lýðræðis í Grikklandi og töldu þær að hér væri um að ræða framhald á sögulegri baráttu gegn fasisma. Með því að taka slíka afstöðu gengu norrænir stjórnmálamenn og aðgerðasinnar stundum gegn ráðandi hugmyndafræði kalda stríðsins sem birtist í hugmyndabaráttu tveggja heimsvelda, Bandaríkjanna og Sovétríkjanna. Jafnaðarmenn fóru með tögl og haldir í nefndunum í Noregi, Svíþjóð og Danmörku, þótt þær spönnuðu vítt pólitískt svið. Sýnt verður að þeir höfðu bein pólitísk áhrif á utanríkisstefnu þessara ríkja í Grikklandsmálinu, ekki síst með því að beita sér fyrir einangrun herforingjastjórnarinnar í alþjóðastofnunum. Þessi pólitíski þrýstingur skilaði þeim árangri að herforingjastjórnin ákvað að ganga úr Evrópuráðinu árið 1969 áður en Grikklandi yrði vísað formlega úr því. Norrænu aðgerðasinnarnir voru þó reiðubúnir að ganga mun lengra en löghlýðnir sósíaldemókratískir ráðamenn. Til að sameina gríska stjórnarandstæðinga var t.d. hvatt til þess að ráðherrar í herforingjastjórninni yrðu ráðnir af dögum og að gripið yrði til virkrar andstöðu, þar sem ofbeldi yrði beitt, í Grikklandi.
Í ritgerðinni er starf norrænu andstöðuhreyfingarinnar sett í samhengi við andfasíska baráttu á Norðurlöndum eftir síðari heimsstyrjöld. Á tímabilinu 1945–1975 hverfðist hún um þrjá mál: Franco-stjórnina á Spáni, „faraldri gyðingahaturs“ í formi veggjakrots víða um heim og einræðisstjórnina í Portúgal. Mest bar á andstöðunni gegn einræðisstjórn Francos á fimmta og sjötta áratug síðustu aldar, þar sem Norðmenn voru í forystu. Hér var um að ræða fyrstu tilraunina eftir stríð til að byggja pólitíska baráttu á minningunni um sögulega andstöðu gegn fasisma. Ekki tókst þó að stofna sameinaða þverþjóðlega hreyfingu á Norðurlöndum í þessu skyni vegna áhrifa kalda stríðsins, þar sem baráttan gegn kommúnisma gekk fyrir. Engu að síður tókst Norðmönnum, sem beittu andfasískum rökum, að koma í veg fyrir að Spánn fengi aðild að NATO svo lengi sem einræðisstjórn væri þar við völd. Hugmyndin um breiða and-fasíska hreyfingu var því ekki dauð og hún gekk í endurnýjun lífdaga á valdatíma grísku herforingjastjórnarinnar.
Í ritgerðinni eru færð rök fyrir því að norrænu nefndirnar sem stofnaðar voru til að berjast gegn einræðisstjórnunum á Spáni og í Grikklandi hafi verið reistar á sameiginlegri andfasískri sjálfsmynd. Með því að skilgreina þessar stjórnir sem fasískar reyndu þær að endurvekja baráttuna gegn fasisma eftir síðari heimsstyrjöld. Þessi þverþjóðlega hreyfing sóttist eftir stuðningi með því að vísa til sögulegra minninga, einkum spænsku borgarastyrjaldarinnar og hernáms Danmörku og Noregi. Litið var svo á að valdaránið í Grikklandi markaði pólitísk þáttaskil sem græfi undan lýðræðisskipulaginu og yki hættuna á að fasismi næði aftur fótfestu í Evrópu. Þessi túlkun var ekki aðeins í ósamræmi við ráðandi pólitísk viðmið í kalda stríðinu, heldur skapaði grundvöll fyrir stofnun hreyfingar sem gerði sér far um að „eigna“ sér fortíðina til að skilja samtímann. Með vísun í fræðiskrif um fasisma, andfasisma, minni og félagshreyfingar er sýnt hvernig andfasískt minni var notað til ljá þessari baráttu gegn fjarlægri herstjórn lögmæti og virðingu.
Lögð er áhersla á að þessi sögulega minnisnálgun jók ekki aðeins áhrif hreyfingarinnar heldur takmarkaði þau einnig. Þannig var vonlaust að samhæfa ólíkar minningar Skandinava, sem rekja mátti til eigin andstöðu gegn fasisma á stríðsárunum og reist var á orðræðu um samstöðu ólíkra pólitískra afla, og Grikkja sem höfðu gengið gegnum annars konar reynslu í borgarastríðinu eftir síðari heimsstyrjöld þar sem andkommúnísk og kommúnísk öfl tókust á. Minningapólitík, sem þjónaði því markmiði að virkja fólk í nafni réttláts sögulegs málstaðar, gat því dregið úr baráttuvirkni þegar engin sátt náðist um sameiginlega sjálfsmynd og minni. Hinni þverþjóðlegu norrænu andstöðuhreyfingu, sem var leidd af nefndunum í Svíþjóð, Danmörku og Noregi, mistókst að fá nefndir í öðrum ríkjum til að fylkja sér um andfasískt minni í baráttunni gegn einræðisstjórninni í Grikklandi. Grískir menntamenn úr röðum marxista voru meðal þeirra sem áttu í erfiðleikum með að samþykkja þessa pólitísku baráttuaðferð vegna þess að þeir litu ekki svo á að herforingjastjórnin væri fasísk. Áhugi á Grikklandsmálinu fór þverrandi á Norðurlöndum þegar ljóst varð að grísk stjórnarandstöðuöfl voru ekki nægilega öflug til að steypa stjórninni af stóli. Togstreita í samskiptum við grískra flóttamanna og samtaka þeirra varð til þess að veikja enn frekar starf norrænu nefndanna. Að lokum var það þó ekki andstaðan gegn herforingjastjórninni sem felldi hana, heldur misheppnuð tilraun hennar til að innlima Kýpur sem leiddi til innrásar Tyrkja á eyjuna.
Í ritgerðinni er því haldið fram að minni gegni lykilhlutverki í að viðhalda andfasískum frásögnum og endurnýja þær. Með því að hvetja til þess að minnast með virkum hætti þeirra hörmunga sem fasisminn leiddi yfir Evrópu var skapaður grundvöllur fyrir sameiginlegri and-fasískri sjálfmynd sem hefur haft veruleg pólitísk áhrif frá lokum síðari heimsstyrjaldar. Einnig eru færð rök fyrir því að finna þurfi stað fyrir minni í fræðilegri skilgreiningu á andfasisma sem lágmarksvörn lýðræðisins. Unnt er að flokka valdboðsstjórnir og annars konar andlýðræðislegar stjórnir undir fasisma, þótt þær kenni sig sjálfar ekki við þá hugmyndafræði og stefnu, vegna þess að stjórnarhættir þeirra vekja upp slíkar minningar. Í þeim skilningi er þessi ritgerð framlag til fræðilegra rannsókna á andfasisma, sem hafa eflst mjög á undanförnum árum. Hér er sýnt hve nauðsynlegt það er að vísa til hlutverks sameiginlegs minnis og menningarminnis í starfi pólitískra hreyfinga.
The 1967 military coup in Greece brought a brutal Junta to power, which gained international notoriety for its use of torture against political opponents during its seven-year rule. The coup shocked Western European public opinion, evoking memories of past right-wing dictatorships and historical fascist regimes. This sentiment was especially felt in Scandinavia, where organized struggle for the restoration in democracy in Greece became the strongest. This thesis deals with the transnational activities and political agitation of a Nordic social movement that was created to fight the Junta and whose far-reaching influence has largely been overlooked in historical narratives. The main focus is on the anti-fascist aspects of the opposition movement. It is shown that the individual committees, which were created in all the Nordic countries, framed their acts of resisting the military regime as a continuation of past resistance against fascism. Thus, despite the centrality of the ideological clash between two empires—the Soviet Union and the United States—Nordic politicians and activists also transcended political dogmas during the Cold War. While spanning a broad political spectrum, the Norwegian, Swedish, and Danish Committees, in particular, were dominated by social democratic members. As a testimony to their political influence, they helped shape Nordic foreign policies on the Greek issue through attempts to isolate the Junta in international institutions. This political pressure forced the military regime, in 1969, to withdraw from the Council of Europe before Greece’s formal expulsion. It is, furthermore, shown that despite close links with social democratic governments, these anti-fascist activists were prepared to go beyond legal means as part of their covert efforts to unite the Greek democratic opposition, calling for the assassination of Junta members and for engaging in direct resistance activities in Greece. The thesis puts the anti-Junta movement within the historical context of post-war anti-fascism in the Nordic countries. Besides this movement, from 1945 to 1975, organized Nordic anti-fascism revolved around three main issues: Francoist Spain, the Portuguese dictatorship, and a global antisemitic episode dubbed the “Swastika Epidemic.” The opposition to Franco’s regime was strongest in the late 1940s and the 1950s, with Norway leading the way. Building on continuities from earlier anti-fascist social movements, it represented the first postwar attempt at forming an anti-fascist memory regime. As a social movement, however, it remained fractured. Scarred by Cold War tensions, it never succeeded in creating a unified Nordic network of committees that opposed Franco. Yet Norway managed to keep Spain out of NATO as long as it was under a dictatorship, using anti-fascist arguments to make its case. And the idea of broad-based political committees designed to organize anti-fascist activities lived on, resurfacing, in a powerful way, during the years of the Greek Junta from 1967 to 1974. It is argued in the thesis that the Nordic Committees on Spain and Greece formed a collective anti-fascist identity. By labeling these regimes as fascist, the activists sought to resume the historical struggle against fascism in a post-war setting. This transnational social movement garnered support for its cause by summoning memories of this past, especially of the Spanish Civil War and the Nazi occupation of Denmark and Norway. The military coup in Greece was seen as an “event of critical juncture,” which unsettled the existing democratic order, and which raised the specter of fascism in Europe. Undercutting a Cold War paradigm, it formed the basis for the establishment of a social movement, which sought the “social appropriation” of the past to make sense of the present. Referring to scholarly writings on fascism and anti-fascism, memory, and social movements, the dissertation shows how through mnemonic practices, legitimacy and respectability were brought to a struggle that objectively concerned itself with a distant military dictatorship. What is stressed is that the dynamic of this Nordic movement enabled as well as constrained its activities, when it came in contact with split memories of the past—between Scandinavians, whose wartime experiences evoked a solidarity discourse against a common fascist foe, and the Greeks steeped in a different political past dominated by a communist/anti-communist struggle during their Civil War. Thus, this memory work not only unleashed mobilizing and legitimizing potential in opposing fascism; it also had a debilitating effect in cases where there was no consensus on a shared collective identity and memory. Even if the transnational Nordic anti-Junta network was led by the Swedish, Danish and Norwegian Committees, their anti-fascist line failed to attract full support from Greek committees in other countries. Thus, Greek Marxist intellectuals struggled to adopt an anti-fascist discourse against the Junta since they did not define the regime as fascist. In the Nordic countries, interest in the Greek case began to wane when it became clear that Greek opposition groups were powerless to topple the military regime. The Nordic Committees’ strained relationship with the Greek exiles and immigrants and their organizations also contributed to their decline. In the end, it was not resistance against the dictatorship but a failed Greek attempt to annex Cyprus in 1974, which led to fall of the Junta following a full-scale Turkish invasion of the island. The thesis posits that the longevity and resilience of anti-fascist narratives can be explained through mnemonic functions. By calling for an active remembrance of the catastrophe that historical fascism produced in Europe, anti-fascism represents a powerful collective identity. The argument is made that the academic interpretation of anti-fascism as containing a minimum of defense of democracy must be complemented with memory. It also means that the fascist epithet should be viewed as more than a pejorative. Authoritarian and anti-democratic regimes that do not identify themselves as fascist might still be classified in such terms because they trigger memories of fascism through their behavior and actions. Thus, the study contributes to the growing field of anti-fascist studies by emphasizing the need for engaging with the important role played by collective and cultural memory in political movements.
